Ostatnia modyfikacja: 03.06.2023

Na mocy ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (zwana dalej ustawą o szczepieniach) pewna grupa szczepień ochronnych stała się obowiązkowa.

Szczepienia, których dotyczy ten obowiązek zostały sprecyzowane w Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 18 sierpnia 2011 r. w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych. W rozporządzeniu tym określone są zarówno choroby przeciwko, którym szczepienia są obowiązkowe jak i grupę wiekową, którą obejmuje ten obowiązek. Np. szczepienie przeciwko gruźlicy obejmuje osoby w wieku od urodzenia do ukończenia 15 roku życia. W rozporządzeniu nie podano jakie dokładnie preparaty należy stosować.

Różne szczepienia obejmują różne grupy wiekowe. Ogólnie jednak obowiązek wygasa z dniem ukończenia 19 roku życia. Jeżeli osoba zobowiązana nie wykonała jakiś szczepień, a ukończyła 19 rok życia to nie obejmują jej żadne sankcje. Po prostu przestaje być zobowiązanym.

Obowiązkowe szczepienia ochronne dotyczą osób przebywających na terenie Polski dłużej niż 3 miesiące. Zatem obowiązek nie dotyczy osób, które nie przebywają na terenie Polski lub osób, które przebywają tu przez krótki czas. Jeżeli mieszkasz za granicą - obowiązek Ciebie nie dotyczy, pomimo tego że masz obywatelstwo Polskie.

Należy pamiętać, że przymus nie obejmuje konkretnego rodzaju szczepionki, a tylko samego wykonania szczepienia przeciwko konkretnej chorobie. Pacjent zatem ma możliwość wyboru dowolnej szczepionki (refundowanej lub płatnej).

Główny Inspektor Sanitarny ogłasza co roku w komunikacie Program Szczepień Ochronnych, w którym określa dokładnie dobór szczepionek oraz terminów ich podawania. Program ten obejmuje szczepienia zarówno obowiązkowe jak i zalecane.

Wyżej wymieniona ustawa z dnia 5 grudnia zawiera tylko określenie, że szczepienia są obwiązkowe ale nie określono w niej żadnych kar czy konsekwencji za niewypełnienie tego obowiązku. W związku z tym w celu egzekwowania obowiązku ma zastosowanie ustawa z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Przepisy tej ustawy określają zasady egzekwowania obowiązków pieniężnych i niepieniężnych. Z ustawy tej wynika, że jeżeli w innych przepisach nie ustalono, kto egzekwuje obowiązek, organem właściwym jest wojewoda. Przepisy tej ustawy pozwalają na zastosowanie grzywny w celu przymuszenia do wykonania obowiązku. Wysokość grzywny nie jest jednoznacznie określona - są podane tylko wartości maksymalne (10 tys. jednorazowo i 50 tys. w sumie). Jednocześnie trzeba pamiętać, że przepisy nakazują aby grzywna nie była nadmiernie uciążliwa ale jednocześne na tyle dotkliwa aby zmusić zobowiązanego do wykonania obowiązku.

Innym aktem prawnym na mocy którego Państwowy Inspektor Sanitarny nadzoruje szczepienia jest ustawa z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej. W artykule 5 tej ustawy określono zakres działania Państwowej Inspekcji Sanitarnej w dziedzinie zapobiegania i zwalczania chorób. W punkcie 3 jest napisane "ustalanie zakresu i terminów szczepień ochronnych oraz sprawowanie nadzoru w tym zakresie". Państwowy Inspektor Sanitarny na mocy tego przepisu uważa, że jest podmiotem uprawnionym do kontroli przeprowadzania szczepień oraz przekazywania do wojewody wszystkich przypadków uchylania się od tego obowiązku.

Z kolei w Kodeksie Wykroczeń w art. 115 znajduje się przepis, określający karę grzywny w wysokości 1500 złotych

Art. 115. § 1. Kto, pomimo zastosowania środków egzekucji administracyjnej, nie poddaje się obowiązkowemu szczepieniu ochronnemu przeciwko gruźlicy lub innej chorobie zakaźnej albo obowiązkowemu badaniu stanu zdrowia, mającemu na celu wykrycie lub leczenie gruźlicy, choroby wenerycznej lub innej choroby zakaźnej, podlega karze grzywny do 1.500 złotych albo karze nagany.

Należy zwrócić uwagę na warunek "pomimo zastosowania środków egzekucji administracyjne". Oznacza to, że przepis ten ma zastosowanie jeżeli zostanie zastosowane postępowanie administracyjne i nie przyniesie ono rezultatu w postaci wykonania szczepienia. Postępowanie administracyjne nie kończy się na wydaniu postanowienia o nałożeniu grzywny. Jeżeli zobowiązany złoży odwołanie to dopóki sprawa nie zakończy się całkowicie (rozpatrzenie odwołań, zażaleń do sądów) przepis z KW nie ma zastosowania.

Podsumowanie:

Wątpliwości i zarzuty

Na podstawie przywołanych przepisów powstaje wiele pytań i wątpliwości. Najważniejsze są zaprezentowane poniżej, reszta jest opisana w pytaniach i odpowiedziach.

1. Czy na gruncie tak lakonicznego przepisu (ustalanie zakresu i terminów szczepień ochronnych oraz sprawowanie nadzoru w tym zakresie) Sanepid ma prawo kontrolować obywateli oraz występować jako wierzyciel obowiązku? Przepis mówi najpierw o ustalaniu zakresu i terminów szczepień. Oznacza to, że ma ustalić w jakim terminie i na jakie choroby należy się szczepić. I robi to w Programie Szczepień Ochronnych. Sprawowanie nadzoru "w tym zakresie" oznacza kontrole podmiotów odpowiedzialnych za wykonywanie szczepień czy odpowiednie szczepionki są podawane w odpowiednim terminie. W żadnym wypadku przepis ten nie daje uprawnienia do jakiegokolwiek wszczynania postępowania administracyjnego, wysyłania upomnień czy wystawiania tytułów wykonawczych. Słowo "nadzór" nie oznacza "egzekwowanie" czy "przymuszanie". Jest to nadinterpretacja prawa.
2. Rozporządzenie Ministra powołane na początku, określa zakres wiekowy dla danego szczepienia. Np obowiązek szczepienia przeciw błonicy obejmuje osoby od 7 tygodnia życia do ukończenia 19 roku życia. Przepis ten nie precyzuje w jakim dokładnie terminie należy wykonać szczepienie. Zatem może być ono wykonane zarówno w 1 roku życia jak i w 19. Ponadto przepis nie precyzuje ile takich szczepień należy wykonać. Wynika z tego, że nie ma podstawy prawnej do egzekwowania szczepień w konkretnym terminie. Sanepid w tym wypadku powołuje się na Program Szczepień Ochronnych, o którym poniżej.
3. W ustawie o szczepieniach w art. 5 określono że osoby przebywające na terenie RP są zobowiazane poddawać się szczepieniom w ramach Programu Szczepień Ochronnych. Program ten jest publikowany w komunikacie Głównego Inspektora Sanitarnego. Taki dokument nie jest źródłem prawa bowiem nie mieści się w katalogu źródeł prawa wymienionych w art. 87 Konstytucji RP. Są nimi ustawy i rozporządzenia. Obowiązek musi wynikać z przepisów prawa, a nie z dokumentów wychodzących poza ten zakres. Komunikaty Generalnego Inspektora Sanitarnego ze swej istoty wiążą jedynie jednostki mu podległe, nie zaś poszczególne osoby. Stanowisko to potwierdził wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 9.05.2023 sygn. akt SK 81/19
4. Organ nie może przymuszać (za pomocą grzywny) do wykonania obowiązku, zakładając z góry, że stan zdrowia dziecka jest dobry i nie występują żadne przeciwwskazania do wykonania szczepienia. O braku lub istnieniu takich przeciwwskazań decyduje lekarz podczas badania kwalifikacyjnego. Badanie takie jest jednak nieobowiązkowe, więc zobowiązany ma pełne prawo tego nie wykonać. W takim stanie rzeczy, dopóki organ nie znajdzie się w posiadaniu aktualnego zaświadczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań, nie ma prawa przymuszać do wykonania szczepienia.
5. Przymuszanie do wykonania szczepień jest także niezgodne z art. 68 ust. 4 Konstytucji, który stanowi że "Władze publiczne są obowiązane do zwalczania chorób epidemicznych i zapobiegania negatywnym dla zdrowia skutkom degradacji środowiska." Należy zwrócić tutaj uwagę na sformułowanie "epidemicznych". Choroba epidemiczna to choroba, która występuje na wybranym obszarze w większym niż przeciętnie nasileniu. Choroby, na które wykonuje się szczepienia obowiązkowe, przestały być chorobami epidemicznymi już wiele lat temu. Obecnie są to zwykłe choroby zakaźne, które, wg danych statystycznych nie charakteryzują się dużą ilością zachorowań. Z powyższego wynika, że art. 68 ust. 4 ma zastosowanie w przypadku rzeczywistego wystąpienia dużej liczby zachorowań na chorobę epidemiczną czyli stanu epidemii. Zatem przepis ten nie może stanowić podstawy do stosowania przymusowych szczepień ochronnych.

Na wszystkie powyższe wątpliwości, powoływane zresztą w odwołaniach, wojewódzkie sądy administracyjne na ogół nie odpowiadają lub je negują jednocześnie nie argumentując swojego stanowiska w sposób właściwy ograniczając się do cytowania przepisów. Pozostaje podnosić dalej te argumenty i czekać na właściwą reakcję Naczelnego Sądu Administracyjnego.